آنتی بیوتیک ها جزو مهم‌ترین و پرکاربردترین داروها هستند. کم‌تر کسی را می‌توان یافت که حداقل یکی دو نوع از این داروها را نشناسد یا تاکنون از آن‌ها استفاده نکرده باشد. از آنتی‌بیوتیک‌ها برای درمان عفونت‌های ناشی از فعالیت برخی از میکروب‌ها (باکتری‌ها و انگل‌های خاص) استفاده می‌شود.
این داروها باید تنها برای عفونت‌های باکتریایی جدی تجویز شوند؛ چون بسیاری از عفونت‌های جزئی در بدن ما، خودبه‌خود برطرف می‌شوند. اما واقعیت این است که متاسفانه تجویز غیرضروری، مصرف بیش‌ازحد و حتی خودسرانه آنتی‌بیوتیک‌ها در کشور ما و بسیاری از نقاط جهان رواج دارد.
طبق گزارش CDC (مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری‌ها در آمریکا) سالانه بیش از ۲۵۰ میلیون نسخه آنتی بیوتیک توسط پزشکان و کارشناسان بهداشتی صادر می‌شود که رقم قابل توجهی به نظر می‌رسد. البته تجویزهای خانگی و تشویق اطرافیان به مصرف این داروها هم از مواردی است که احتمالا شما هم آن را تجربه کرده‌اید. این موضوع، ضرورت شناخت و آگاهی از انواع آنتی‌بیوتیک و موارد مصرف آن‌ها را نشان می‌دهد.
سازمان بهداشت جهانی بارها هشدار داده است که جهان باید فورا روش تجویز و استفاده از آنتی‌بیوتیک‌ها را تغییر دهد؛ زیرا “مقاومت آنتی‌بیوتیکی” یک تهدید بزرگ جهانی است. به همین دلیل، تصمیم گرفتیم
آنتی بیوتیک چیست؟
آنتی بیوتیک ها (Antibiotics) گروهی از داروها هستند که برای درمان عفونت‌ها استفاده می‌شوند. این داروها که آنتی‌باکتریال یا ضد‌میکروب هم نامیده می‌شوند، برای نخستین بار در سال ۱۹۲۸ و توسط الکساندر فلمینگ، با کشف پنی‌سیلین شناخته شده و از دهه ۱۹۴۰ در دسترس عموم مردم قرار گرفتند. به‌طورکلی آنتی‌بیوتیک‌ها با ضعیف و غیرفعال‌کردن باکتری‌ها، باعث درمان عفونت‌ها می‌شوند. این کار معمولا به دو شکل انجام می‌شود:
- برخی از آنتی بیوتیک‌ها با نفوذ در ساختار دیواره سلولی باکتری یا انگل و تخریب آن، باکتری‌ها را از این می‌برند
- گروهی از آنتی بیوتیک‌ها از طریق کند‌کردن، توقف تکثیر و جلوگیری از رشد باکتری‌ها، عمل می‌کنند
رایج‌ترین روش مصرف آنتی‌بیوتیک‌ها، از طریق دهان و به‌صورت مایع، قرص یا کپسول است. البته نوع تزریقی این داروها هم وجود دارد که معمولا برای درمان عفونت‌های شدیدتر به‌کار می‌رود. انواع آنتی‌بیوتیک به‌شکل کرم، پماد و لوسیون وجود دارد که برای درمان عفونت‌های پوستی تجویز می‌شوند.
مهم است به یاد داشته باشید که آنتی‌بیوتیک‌ها فقط در برابر عفونت‌های ایجاد‌شده در اثر فعالیت باکتری‌ها و انگل‌های خاص کارایی دارند. بنابراین نمی‌توان از آن‌ها در برابر عفونت‌های ناشی از ویروس‌ها (مثل سرماخوردگی، آنفولانزا)، قارچ‌ها یا عفونت‌های قارچی پوست استفاده کرد. البته گاهی ممکن است یک عفونت ویروسی یا باکتریایی ساده به عفونت باکتریایی ثانویه جدی‌تر تبدیل شود که در این مواقع، تجویز آنتی‌بیوتیک کار درستی به‌نظر می‌رسد.
انواع آنتی بیوتیک موجود در بازار
امروزه آنتی بیوتیک های مختلفی دردسترس هستند که با نام‌های تجاری متنوعی عرضه می‌شوند. این داروها معمولا براساس نحوه عملکردشان گروه‌بندی شده و هر نوع از آن‌ها، فقط در برابر انواع خاصی از باکتری یا انگل عمل می‌کند. به همین دلیل است که از انواع مختلف آنتی‌بیوتیک‌ها برای درمان انواع مختلف عفونت‌ها استفاده می‌شود. در حال حاضر، انواع آنتی بیوتیک های موجود در بازار عبارتند از:
- پنی‌سیلین‌ها که از معروف‌ترین آن‌ها می‌توان به آموکسی سیلین، فلوکلوکساسیلین و فنوکسی‌متیل‌پنی‌سیلین اشاره کرد
- سفالوسپورین‌ها شامل سفالکسین، سفیکسیم، سفاکلر، سفادروکسیل و…
- تتراسایکلین‌ها شامل داکسی‌سایکلین، تتراسایکلین و لیمسایکلین
- آمینوگلیکوزیدها که جنتامایسین و توبرامایسین از مهم‌ترین انواع آن هستند
- ماکرولیدها شامل اریترومایسین، کلیندامایسین، آزیترومایسین و کلاریترومایسین
- سولفونامیدها و تری‌متوپریم شامل کوتریموکسازول، مترونیدازول و تینیدازول
- کینولون‌ها که سیپروفلوکساسین، لووفلوکساسین، نورفلوکساسین و نیتروفورانتوئین از مهم‌ترین انواع آن هستند.
نشانه های حساسیت به انواع آنتی بیوتیک
تحقیقات نشان داده‌اند که از هر پانزده نفر، یک نفر به ترکیبات انواع آنتی بیوتیک حساسیت داشته و ممکن است به دنبال مصرف این داروها به‌ویژه پنی‌سیلین و سفالوسپورین‌ها، با واکنش‌های جدی مواجه شود. از مهم‌ترین نشانه های حساسیت به آنتی بیوتیک می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- بروز کهیر یا بثورات پوستی خارش‌دار
- سرفه
- تنگی نفس
- خس‌خس سینه
- گرفتگی گلو و احساس خفگی
برای کاهش علائم خفیف تا متوسط این نوع آلرژی می‌توان از آنتی‌هیستامین‌ها استفاده کرد. اما توصیه ما به شما این است که با مشاهده چنین علائمی، حتما با پزشک خود تماس گرفته و از او راهنمایی بخواهید.
بروز کهیر و بثورات پوستی یکی از نشانه های حساسیت به آنتی بیوتیک است
در موارد نادر، یک آنتی‌بیوتیک می‌تواند به واکنش شدید آلرژیک به نام شوک آنافیلاکسی منجر شود. این واکنش بسیار جدی و تهدیدکننده زندگی بوده و در صورت مشاهده علائمی مانند تنفس سریع و کم‌عمق، احساس ضعف و سبکی سر، ضربان قلب سریع، احساس گیجی و… باید با اورژانس تماس گرفته یا بیمار را به نزدیک‌ترین مرکز خدمات درمانی رساند.
عوارض انواع آنتی بیوتیک در بدن
مصرف آنتی بیوتیک ها در برخی افراد منجر به بروز عوارض جانبی می‌شود. این عوارض ممکن است از خفیف تا شدید متغیر باشند. بروز دردهای شکمی، حالت تهوع و اسهال از رایج‌ترین عوارضی هستند که افراد به دنبال مصرف چنین داروهایی تجربه می‌کنند. چنین عوارضی اغلب خفیف بوده و پس از اتمام دوره درمان از بین خواهند رفت. اما استفاده از آنتی‌بیوتیک‌های قوی یا مصرف بلندمدت این داروها، منجر به بروز عوارض جدی‌تری در بدن می‌شود که مقاومت آنتی بیوتیکی، از مهم‌ترین آن‌ها است.
استفاده از آنتی بیوتیک‌های قوی در برخی باعث بروز سوءهاضمه می‌شود
مقاومت آنتی بیوتیکی زمانی روی می‌دهد که میکروب‌ها توانایی غلبه بر آنتی‌بیوتیک‌ها را پیدا کرده و بتوانند عملکرد آن‌ها را خنثی کنند. این وضعیت باعث می‌شود که میکروب‌ها به رشد خود ادامه داده و عفونت موجود در بدن را تشدید کنند. عفونت‌های مقاوم به آنتی‌بیوتیک می‌توانند بسیار شدید و در مواردی، تهدیدکننده زندگی باشند. بنابر اعلام مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری‌ها، در آمریکا سالانه ۲.۸ میلیون نفر به باکتری‌ها یا قارچ‌های مقاوم به آنتی‌بیوتیک مبتلا شده و بیش از ۳۵۰۰۰ نفر از آن‌ها، جان خود را از دست می‌دهند. البته مصرف آنتی‌بیوتیک‌های قوی، عوارض دیگری هم در بدن بر جای می‌گذارد؛ از جمله:
- مشکلات گوارشی مانند سوء هاضمه، از‌دست‌دادن اشتها، اسهال و…
- عفونت‌های قارچی مانند عفونت‌های دهانی، واژینال، برفک (عفونت ناشی از کاندیدیازیس در دهان و گلو) و…
- حساسیت به نور که با واکنش‌های پوستی مانند التهاب، خارش و کهیر در مواجهه با نور خورشید همراه است
- تغییر رنگ یا بروز لکه‌های رنگی روی پوست، ناخن‌ها، داندان ها و استخوان‌ها
- شوک آنافیلاکسی که گرچه به‌ندرت ایجاد می‌شود، اما می‌تواند خطرناک و تهدیدکننده زندگی بوده و به درمان فوری نیاز دارد
- بیماری‌های کلیوی که درصورت ناتوانی کلیه‌ها در دفع مواد زائد داروها، با تجمع این ترکیبات در کلیه‌ها ایجاد می‌شوند
موارد مجاز و غیر مجاز در مصرف انواع آنتی بیوتیک برای کودک
آنتی بیوتیک ها از جمله داروهایی هستند که می‌توان آن‌ها را از بدو تولد، برای درمان مشکلات و بیماری‌های مختلف تجویز کرد. اما انواع آنتی بیوتیک، میزان و نحوه مصرف آن با توجه به سن و وزن در کودکان و بزرگسالان متفاوت است. تعیین دوز آنتی‌بیوتیک‌های مصرفی در کودکان براساس وزن آن‌ها انجام می‌شود و لازم است میزان تعیین‌شده آن، به‌طور دقیق و طبق برنامه منظم به کودکان داده شود.
استفاده از آنتی‌بیوتیک برای درمان آنفولانزا و سرماخوردگی کودکان مجاز نبوده و در صورت تکرار، می‌تواند بدن کودک را نسبت به باکتری‌ها مقاوم کند. استفاده از چنین داروهایی تنها در صورت بروز عفونت گوش و گلو که در اثر بیماری‌هایی مثل آنفولانزا و… روی می‌دهد، مجاز است. یکی از نکاتی که در مورد مصرف آنتی‌بیوتیک برای کودکان باید در نظر گرفت، عدم تجویز خودسرانه و تغییر دوز مصرفی این داروها است. هرچه سن و وزن کودک کم‌تر باشد، احتمال بروز عوارض ناشی از تغییر دوز دارو در او افزایش خواهد یافت.
نتی بیوتیک در کودکان باید با تجویز پزشک و برای یک دوره معین مصرف شود
از دیگر نکاتی که در مورد مصرف آنتی‌بیوتیک در کودکان باید در نظر گرفت، تکمیل دوره مصرف است. علائم بیماری در اکثر کودکان، یک تا دو روز پس از شروع مصرف آنتی‌بیوتیک بهبود پیدا می‌کند؛ اما این به معنای درمان کامل بیماری نیست. لازم است طول دوره مصرف دارو مطابق تجویز پزشک، انجام شده تا عفونت باکتریایی به‌طورکامل برطرف شود. در صورت قطع زودهنگام دارو، ممکن است علائم بیماری مجددا و با شدت بیش‌تری بازگردد.
استفاده از آنتی‌بیوتیکی که برای درمان مشکل قبلی کودک تجویز شده، به‌هیچ‌عنوان برای مشکل فعلی او مجاز نیست؛ مثلا دارویی که مثلا برای عفونت گلو در او تجویز شده نمی‌تواند درمان مناسبی برای عفونت گوش باشد! لازم است در صورت مشاهده هر نوع علائم بیماری در کودک، با پزشک متخصص اطفال مشورت کرده و از درمان‌های تجویزشده توسط پزشک استفاده کنید.
آنتی بیوتیک قوی در چه مواردی مصرف می‌شود؟
نوع بیماری، شدت آن و سن و وزن بیمار، عواملی هستند که دوز مصرفی آنتی بیوتیک ها و طول دوره درمانی را تعیین می‌کنند. تشخیص این‌که یک فرد به چه نوع آنتی‌بیوتیک و چه میزان از آن نیاز دارد، کاملا بر عهده پزشک معالج است. پزشکان ترجیح می‌دهند تا جای ممکن از آنتی‌بیوتیک‌های قوی برای درمان مشکلات رایج و متداول استفاده نکرده و تجویز آن را تنها در موارد خاص محدود کنند؛ از جمله:
- عفونت‌های داخلی مثل عفونت کلیه یا عفونت لثه و دندان
- عفونت‌هایی که در صورت عدم درمان فوری، می‌تواند به افراد دیگر انتقال پیدا می‌کنند؛ مثل عفونت مقاربتی کلامیدیا (کلامیدیا یک بیماری مقاربتی (STD) بین زنان و مردان است)
- پیشگیری از عفونت در افرادی که تحت عمل جراحی قرار گرفته‌اند؛ مانند جراحی تعویض مفصل، برداشتن آپاندیس و…
- پیشگیری از عفونت در افرادی که دچار زخم‌های شدید ناشی از گازگرفتگی حیوانات، صدمات فیزیکی و… هستند
- افرادی که شرایط خاص پزشکی دارند؛ مثلا طحال خود را برداشته‌اند، برای درمان سرطان تحت شیمی‌درمانی هستند، مبتلا به کم‌خونی داسی‌شکل هستند و…
فهرست متداول‌ترین گروه های آنتی بیوتیک و موارد مصرف آن‌ها
آنتی بیوتیک ها انواع مختلفی دارند و گروه‌بندی آن‌ها، براساس فعالیت ضدباکتریایی و ساختار شیمیایی آن‌ها انجام می‌شود. از آن‌جا که آنتی‌بیوتیک‌های خاص با باکتری‌های خاصی مبارزه می‌کنند، انتخاب نوع مناسب آن‌ها برای مصرف بسیار مهم است. تعیین این که هر نوع آنتی‌بیوتیک برای درمان کدام نوع عفونت مصرف شود، برعهده پزشک متخصص است. البته فهرست زیر می‌تواند شما را با متداول‌ترین گروه‌های آنتی‌بیوتیک و موارد مصرف آن‌ها آشنا کند:
| گروه‌های آنتی‌بیوتیک | موارد مصرف |
| پنی‌سیلین‌ها | در ازبین‌بردن عفونت‌های ناشی از استافیلوکوک و استرپتوکوک موثر بوده و برای درمان عفونت‌های پوستی، عفونت گوش میانی، کلیه و خون به کار می‌روند |
| سفالوسپورین‌ها | برای درمان سوزاک، عفونت‌های دستگاه ادراری، سینوزیت و بیماری التهابی لگن به کار می‌روند |
| تتراسایکلین‌ها | دارای خواص ضدالتهابی بوده و به درمان عفونت‌های قفسه سینه، لگن و مجاری ادراری، بیماری‌های التهابی پوستی مانند روزاسه و… کمک می‌کنند |
| ماکرولیدها | با خواص ضدالتهابی و تعدیل‌کننده سیستم ایمنی، می‌توانند به درمان عفونت‌های پوستی، بافت نرم و عفونت‌های مقاربتی کمک کنند |
| فلوروکینولون‌ها | برای درمان باکتری‌های خطرناک مانند سل، سوزاک، عفونت‌های جدی ادراری، چشم و گوش و در مواقع ضروری استفاده می‌شود |
| سولفونامیدها | نوعی ترکیبات ضدمیکروبی مصنوعی بوده و برای افراد دارای سیستم ایمنی ضعیف و درمان عفئنت دستگاه ادراری در کودکان تجویز می‌شود |
مشاوره پزشکی برای انتخاب آنتی بیوتیک
آنتی بیوتیک ها باکتری‌ها را از بین برده و از تکثیر آن‌ها در بدن جلوگیری می‌کنند. آن‌ها داروهای باارزشی هستند که در موارد بسیاری، جان انسان‌ها را نجات داده و از تشدید و گسترش بیماری جلوگیری کرده‌اند. البته استفاده صحیح و مناسب از آنتی‌بیوتیک‌ها به آموزش کافی نیاز دارد تا مصرف بی‌رویه آن‌ها، منجر به مشکلات جدی از جمله مقاومت آنتی بیوتیکی نشود.