آلفا فیتوپروتئین یا AFP مولکولی است که به صورت طبیعی به مقدار کم در خون افراد بالغ وجود دارد. اما در برخی شرایط مقدار این پروتئین افزایش یافته و از آن به منظور تشخیص تعدادی از بیماری‌ها استفاده می‌شود. همچنین این آزمایش به عنوان تست غربالگری در سه ماهه دوم بارداری انجام می‌شود که در ادامه مطلب به آن می‌پردازیم.
آزمایش AFP برای تشخیص چه بیماری‌هایی استفاده می‌شود؟
در این آزمایش سطح پروتئین AFP در خون سنجش می‌شود. این پروتئین یک معیار و شاخص برای وجود سلول های توموری در بدن است. به این معنا که بالا رفتن مقدار آن در خون می‌تواند یک نشانه مهم برای وجود سلول‌های توموری و یا نقص عملکرد در برخی اندام‌ها باشد. مهمترین بیماری‌هایی که در آن میزان سرمی AFP افزایش می‌یابد شامل موارد زیر است:
- سرطان کبد
- سرطان معده
- سرطان پانکراس
- سرطان مجرای صفراوی
- سرطان روده بزرگ
- سرطان ریه
و برخی بیماری های التهابی مثل سیروز کبدی و هپاتیت
البته بالا بودن AFP همواره دلیل بر وجود سرطان و نقص بافتی نیست و نمی‌توان صرفا با توجه به نتایج این تست تصمیم قطعی گرفت. بنابراین در صورت مشاهده مقادیر غیر نرمال در آزمایش AFP، تست‌های تکمیلی توسط پزشکان درخواست می‌شود. این تست همچنین برای ارزیابی تاثیر دوره‌های درمانی سرطان و نیز تشخیص عود سرطان‌های بدخیم کاربرد دارد.
تست AFP چه زمانی توسط پزشک تجویز می‌شود؟
علاوه بر مواردی نظیر ارزیابی روند درمان و یا بررسی عود بدخیمی‌ها، در مواردی که بیمار دارای علائم زیر باشد تست توسط پزشک تجویز می‌شود:
- کاهش وزن شدید و بدون دلیل در کوتاه مدت
- کاهش محسوس اشتها
- حالت تهوع و استفراغ
- احساس ضعف و خستگی
- تورم و برآمدگی شکم
- زردی پوست و چشم
پس از انجام سونوگرافی و معاینات اولیه، در صورت وجود علائمی مبنی بر وجود سرطان این آزمایش درخواست می‌شود.
آزمایش AFP چگونه انجام می‌شود؟
این آزمایش با دریافت یک نمونه خون از ساعد در بخش نمونهگیری آزمایشگاه تشخیص طبی انجام می‌شود. روند نمونهگیری حدود ۵ دقیقه به طول می‌انجامد و خون پس از دریافت به بخش آزمایشگاهی ارسال شده تا میزان فاکتور AFP در آن سنجیده شود. به طور معمول قبل از انجام آزمایش نیاز به ناشتا بودن و یا مصرف داروی خاصی نیست. با توجه به دریافت خون، در برخی افراد ممکن است پس از آزمایش احساس ضعف و سرگیجه پدید آید که برای جلوگیری از چنین حالتی بهتر است قبل از آزمایش صبحانه کامل میل نمایید و در هنگام ضعف نیز بایستی در یکجا نشسته و نفس عمیق بکشید.
آزمایش AFP در بارداری چیست؟
از تست AFP در دوران بارداری برای تشخیص برخی بیماری‌های احتمالی جنین استفاده شده و معمولا در قالب یک تست غربالگری در هفته‌های ۱۴ تا ۲۲ توسط پزشک درخواست می‌شود. برای دریافت نتایج بهتر و دقیق‌تر در این آزمایش، هفته 16 بارداری تا هفته هجدهم بارداری به دلیل دقت بالاتر و خطای کمتر نسبت به سایر هفته‌ها بهترین زمان برای انجام تست است. در تست غربالگری AFP سه فاکتور دیگر نیز به صورت همزمان در خون مادر سنجش می‌شوند تا یک چکاپ چهارگانه و مطمئن صورت گیرد. سایر فاکتورهای مورد بررسی در آزمایش چهارگانه بارداری شامل موارد زیر است:
- سنجش هورمون گنادوتروپین (HCG)
- سنجش هورمون استریول
- سنجش هورمون Inhibin A
در واقع پزشک با آنالیز چهار فاکتور بالا، وضعیت سلامتی شما و جنین را تفسیر می‌کند و اگر احیانا نقصی در تکامل جنین مانند اختلال در لوله‌های عصبی، بیماری‌های نخاعی و یا ناهنجاری در تعداد کروموزوم‌ها مثل سندروم داون وجود داشته باشد با این تست غربالگری قابل تشخیص خواهد بود. لازم به ذکر است که مثبت بودن این آزمایش به تنهایی نمی‌تواند نشانه بروز نقص و یا اختلالی در جنین باشد از این‌رو در صورت غیرطبیعی بودن جواب آزمایش، پزشک برای تشخیص قطعی بیماری آزمایشات تخصصی‌تری را تجویز می‌کند.
آزمایش AFP بارداری برای چه زنانی ضروری‌تر است؟
آزمایش AFP بارداری یک آزمایش غربالگری روتین در دوران باردرای است و تقریبا پزشکان برای تمامی مادران باردار این تست را تجویز می‌کنند اما پزشکان به گروه‌های زیر که بیشتر در معرض بروز نقایص مادرزادی در جنین هستند توجه بیشتری دارند.
سطح نرمال AFP در هفته‌های مختلف بارداری به چه صورت است؟
سطح سرمی پروتئین AFP مادر با شکل گیری جنین در رحم افزایش پیدا کرده به صورتی که مقدار آن در هفته سیزدهم بارداری به بیشترین مقدار خود می‌رسد و سپس شروع به کم شدن می‌کند و در هفته‌های پایانی بارداری این مقدار به کمتر از ۲ درصد اولیه خواهد رسید. میزان AFP خون زنان باردار در هفته‌های مختلف بسیار متغیر است و سطح آن فراز و نشیب‌های زیادی دارد اما این مقدار در هفته‌های ۱۴ تا ۲۲ دارای یک ثبات نسبی است و به همین دلیل این آزمایش در سه ماه دوم بارداری انجام می‌شود. در صورتی که میزان جواب آزمایش بیشتر از حد نرمال باشد احتمال ابتلای جنین به نواقص طناب عصبی وجود دارد. دقت تست‌های غربالگری سه ماهه دوم در حدود ۸۰ درصد است.
| هفته‌های بارداری | سطح نرمال AFP مادر |
| هفته ۱۴ بارداری | ۲۵.۶ نانوگرم در میلی لیتر |
| هفته ۱۶ بارداری | ۳۴.۸ نانوگرم در میلی لیتر |
| هفته ۱۸ بارداری | ۴۷.۳ نانوگرم در میلی لیتر |
| هفته ۲۰ بارداری | ۶۴.۳ نانوگرم در میلی لیتر |
| هفته ۲۱ بارداری | ۷۴.۹ نانوگرم در میلی لیتر |
| افراد بالغ و سالم | میانگین سطح AFP |
| ۹۷ درصد افراد سالم | کمتر از ۸.۵ نانوگرم در میلی لیتر |
| ۱۰۰ درصد افراد سالم | کمتر از ۱۵ نانوگرم در میلی لیتر |
تفسیر آزمایش AFP به چه صورت است؟
میزان طبیعی و نرمال آلفا فیتوپروتئین یا AFP در مردان و زنانی که باردار نیستند کمتر از ۱۵ نانوگرم در میلی لیتر است؛ اما اگر سطح پروتئین به صورت غیرطبیعی بالا باشد احتمال اولیه می‌تواند وجود سرطان و یا یک نوع بیماری التهابی کبدی باشد. اگرچه این صرفا یک احتمال است و جواب قطعی با انجام آزمایشات تخصصی‌تر مشخص می‌شود.
در زنان باردار زمان مناسب آزمایش AFP در هفته‌های ۱۴ تا ۲۲ است و اگر در آزمایش جواب بیشتر از حد نرمال باشد می‌تواند نشانه‌ای بر وجود اختلالات تکاملی و نقص در لوله عصبی جنین باشد که برای قطعی شدن نتایج، آزمایشات بیشتری انجام می‌شود. باید توجه داشت که شایع‌ترین علت بالا بودن AFP در زنان باردار تشخیص نادرست زمان دقیق بارداری بوده که منجر به نتایج اشتباه و کاذب می‌گردد.
در زنان باردار پایین بودن بیش از حد AFP می‌تواند نشانه یکی از نقایص زیر باشد:
- نقص کروموزومی مانند سندروم داون یا بیماری ادواردز
- سقط شدن جنین
- بارداری مولار (هیداتی فرم)
- کوریوکارسینوم
- تخمین نادرست سن حاملگی
در صورت بالا بودن AFP در بارداری چه آزمایشات تکمیلی درخواست می‌شود؟
- سونوگرافی: از آنجا که قدرت تشخیصی تست AFP برای آنسفالی ۸۸ درصد و برای اسپاینا بیفیدا ۷۹ درصد است در صورت وجود مقادیر بالا AFP در خون برای تأیید سن جنین، آنسفالی و یا تشخیص دوقلو بودن آزمایش سونوگرافی دو بعدی و یا سه بعدی انجام می‌شود. نواقص مادرزادی لوله عصبی و طناب نخاعی با سونوگرافی رزولوشن بالا در هفته 16 بارداری به بعد قابل تشخیص هستند.
- تکرار آزمایش AFP: سنجش مجدد AFP خون پس از ۷ الی ۱۰ روز از اولین آزمایش در مواردی که نتایج جواب آزمایش نرمال نباشد. در مواردی ممکن است خطای انسانی باعث بروز نتایج اشتباه در آزمایشات شود.
- آزمایشات ژنتیک: به دلیل اینکه بروز اختلات ژنتیکی عامل بسیاری از بیماری های تکاملی عصبی و نخاعی در جنین هستند مشاوره و آزمایشات ژنتیکی به منظور شناسایی اختلالات درخواست می‌شود. در صورت لزوم تست آمنیوسنتز یا آزمایش مایع آمنیوتیک جهت بررسی معاینات کروموزومی و ارزیابی سلامت جنین انجام می‌شود.