بیماری سلیاک چیست؟
بیماری سلیاک (انتروپاتی حساس به گلوتن)، یک بیماری گورشی و نوعی پاسخ ایمنی بدن به خوردن گلوتن (پروتئین موجود در گندم، جو و دانه‌های دیگر) است. لایه‌ی داخلی روده کوچک حاوی برآمدگی‌های کوچک پرزمانندی است که به آن ویلی می‌گویند. ویلی‌ها یا در واقع پرزهای روده وظیفه‌ی جذب مواد غذایی را در روده‌ی کوچک بر عهده دارند.
هنگامی که فرد مبتلا به بیماری سلیاک غذای حاوی پروتئین گلوتن می‌خورد، بدن او به این پروتئین واکنش بیش از حد نشان‌داده و به پرزهای روده آسیب می‌رساند. هنگامی که این ویلی‌ها آسیب می‌بینند، روده‌ی کوچک نمی‌تواند مواد مغذی موجود در غذاها را به درستی جذب‌کند و منجر به سوء‌جذب شده و اغلب باعث اسهال، خستگی، کاهش وزن، نفخ و کم خونی می‌شود. همچنین می‌تواند منجر به عوارض جدی مانند کاهش تراکم استخوان، سقط جنین، ناباروری و حتی شروع بیماری‌های عصبی یا سرطان‌های خاص شود.
سوء جذب در کودکان، می‌تواند علاوه بر علائمی که در بزرگسالان ایجاد می‌کند بر روی رشد کودک نیز تاثیر‌گذار باشد. با این وجود هیچ درمان موثری برای بیماری سلیاک وجود ندارد اما در اکثر افراد مبتلا به سلیاک، رژیم غذایی بدون گلوتن می‌تواند به بهبود علائم و ترمیم روده کمک‌کند.
بیماری سلیاک در کودکان
معمولا کودکانی که به سلیاک مبتلا هستند در سنین ۶ ماهگی تا ۲ سالگی تشخیص داده‌می‌شوند. این کودکان نیاز به مراقبت بسیار شدید دارند. کودکانی که به بیماری سلیاک مبتلا هستند علائم مختلفی دارند. یکی از اصلی‌ترین علائمی که ممکن است در فردی که به سلیاک مبتلا است نشان داده‌شود، رشد کم است. کاهش وزن از دیگر مواردی است که می‌تواند در کودکی که به سلیاک مبتلا است بروز کند. گاهی نفخ شکم و ورم معده هم در کودک دیده می‌شود که می‌تواند خود را با گریه و زیادی در کودکان زیر ۲ سال و پیچیدن به خود نشان دهد.
علائم بیماری سلیاک چیست؟
علائم و نشانه‌هایی که به دنبال بیماری سلیاک ظاهر می‌شود ممکن است در افراد مختلف بسیار متفاوت بوده و در کودکان و بزرگسالان نیز متفاوت باشد.
۱. علائم بیماری سلیاک خفیف
علائم رایج سلیاک در بزرگسالان عبارتند از:
- اسهال
- خستگی
- کاهش وزن
به صورت کلی علائم گوارشی سلیاک در کودکان بیشتر از بزرگسالان دیده می‌شود.
بزرگسالان همچنین ممکن است:
- نفخ و گاز روده
- درد شکم
- حالت تهوع
- یبوست
- استفراغ را نیز تجربه کنند.
۲. علائم بیماری سلیاک در بزرگسالان
با این حال، بیش از نیمی از بزرگسالان مبتلا به بیماری سلیاک علائم و نشانه‌هایی دارند که به سیستم گوارش مرتبط نیستند، از جمله:
- کم‌خونی: که معمولا ناشی از کمبود آهن است.
- از‌دست‌دادن تراکم استخوان (پوکی استخوان)
- نرمی استخوان (استئومالاسی)
- خارش و تاول‌های پوستی (Dermatitis Herpetiformis)
- آسیب به مینای دندان
- زخم‌های دهان
- سردرد و خستگی
- آسیب‌های سیستم عصبی: از جمله بی‌حسی و سوزن‌شدن در پا و دست، مشکلات احتمالی با تعادل و اختلال شناختی
- درد مفاصل و استخوان
- کاهش عملکرد طحال (هیپواسپلنیسم)
- بازگشت اسید معده و سوزش سر دل
- کاهش وزن
۳. علائم سلیاک در کودکان زیر ۲ سال
علائم سلیاک در کودکان زیر ۲ سال علائم عبارتند از:
- استفراغ
- اسهال مزمن
- شکم متورم‌شده
- عدم رشد
- کم‌شدن اشتها
- از‌بین‌رفتن عضلات
۴. علائم سلیاک در کودکان بالای ۲ سال
کودکان بزرگتر ممکن است علائم زیر را تجربه کنند:
- اسهال (گاهی ممکن است به مدفوع سبز رنگ هم دچار شوید.)
- یبوست
- کاهش وزن
- تحریک‌پذیری
- کوتاهی قد
- تاخیر در بلوغ
- علائم عصبی: از جمله اختلال در توجه و بیش فعالی (ADHD)، ناتوانی در یادگیری، سردرد، عدم هماهنگی عضلانی و تشنج
- درماتیت هرپتی فرم (Dermatitis Herpetiformis): نوعی بیماری پوستی همراه با خارش و تاول‌های پوستی است که ناشی از عدم تحمل گلوتن در روده است. بثورات پوستی معمولا در آرنج، زانو، تنه، سر و باسن دیده‌می‌شود. این بیماری با تغییراتی در پوشش داخلی روده کوچک مشابه بیماری سلیاک همراه است، اما ممکن است علائم گوارشی قابل‌توجهی ایجاد‌نکند. پزشکان درماتیت هرپتی فرم را با رژیم غذایی بدون گلوتن یا دارو یا هر دو برای کنترل راش‌های پوستی درمان می‌کنند.
عوارض بیماری سلیاک چیست؟
بیماری سلیاک درمان‌نشده می‌تواند موجب عوارض زیر شود:
- سوء تغذیه: آسیب به روده‌ی کوچک موجب می‌شود که بدن مواد مغذی کافی را جذب نکند. سوء تغذیه می‌تواند منجر به کم خونی و کاهش وزن شود. سوء تغذیه در کودکان نیز می‌تواند کندی در رشد وکوتاهی قد را ایجاد کند.
- از دست دادن کلسیم و کاهش تراکم استخوان: کمبود جذب کلسیم و ویتامین D ممکن است منجر به نرمی استخوان (استئومالاسی یا ریکتس) در کودکان و کاهش تراکم استخوان (پوکی استخوان یا استئوپروز) در بزرگسالان شود.
- ناباروری و سقط جنین: سوء جذب کلسیم و ویتامین D می‌تواند بر مسائل مربوط به تولید مثل تاثیر بگذارد.
- عدم تحمل لاکتوز: آسیب به روده‌ی کوچک شما ممکن است موجب شود که پس از خوردن غذاهای لبنی حاوی لاکتوز، حتی اگر حاوی گلوتن نیز نباشند درد شکمی و اسهال را تجربه کنید. بعد از اینکه آسیب وارده به روده‌ی شما بهبود یافت، ممکن است بتوانید دوباره محصولات لبنی را بخورید. با این وجود، برخی از افراد همچنان در معرض عدم تحمل لاکتوز هستند، حتی با وجود این که موفق به کنترل بیماری سلیاک شده باشند.
- سرطان: افراد مبتلا به بیماری سلیاک که رژیم غذایی بدون گلوتن را رعایت نمی‌کنند، خطر بیشتری برای پیش روی به انواع مختلف سرطان، از جمله لنفوم روده و سرطان روده کوچک دارند.
- مشکلات عصبی: برخی از افراد مبتلا به بیماری سلیاک ممکن است به مشکلات عصبی مانند تشنج یا نوروپاتی محیطی (بیماری اعصاب که مربوط به دست و پا می‌شود) نیزمبتلا شوند.
- بیماری سلیاک غیر واکنشی: حدود ۳۰ درصد افراد مبتلا به بیماری سلیاک ممکن است پاسخ مثبتی به رژیم غذایی بدون گلوتن داشته باشند. این وضعیت که به عنوان بیماری سلیاک غیر واکنشی شناخته شده است و اغلب به علت رژیم غذایی حاوی گلوتن ایجاد می‌شود. بنابراین مهم است که با متخصص تغذیه همکاری کنید. افراد مبتلا به بیماری سلیاک غیر واکنشی ممکن است بیماری‌های دیگری مانند باکتری در روده‌ی کوچک (رشد بیش از حد باکتری)، کولیت میکروسکوپی، عملکرد ضعیف پانکراس، سندرم روده‌ی تحریک پذیر یا عدم تحمل به دی ساکاریدها (لاکتوز و فروکتوز) نیز داشته باشند.
بیماری سلیاک مقاوم چیست؟
بیماری سلیاک مقاوم یکی دیگر از عوارض است. در موارد نادری، آسیب روده‌ای ناشی از بیماری سلیاک همچنان ادامه دارد و منجر به سوء جذب قابل توجهی می‌شود، حتی اگر یک رژیم غذایی کاملا بدون گلوتن داشته باشید. این وضعیت به عنوان سلیاک مقاوم به درمان شناخته شده است.
اگر علی رغم داشتن رژیم غذایی بدون گلوتن، علائم و نشانه‌های سلیاک را حدود ۶ ماه تا ۱ سال همچنان داشته باشید، ممکن است پزشک تان آزمایش‌های بیشتری را به شما توصیه کند و به دنبال توضیحات بیش تری برای علائم شما باشد. پزشک شما ممکن است درمان با استروئید برای کاهش التهاب روده یا داروهای سرکوب کننده سیستم ایمنی بدن را به شما توصیه کنند. همه بیماران مبتلا به سلیاک باید به منظور بررسی پاسخ به درمان پیگیری شوند.
عوامل موثر در ابتلا به بیماری سلیاک چیست؟
بیماری سلیاک می‌تواند بر هر فردی تاثیر بگذارد. با این حال، در افرادی که دارای ویژگی‌های زیر است بیشتر دیده‌می‌شود:
- یکی از اعضای خانواده بیماری سلیاک یا درماتیت هرپتی فرم داشته‌باشد.
- دیابت نوع ۱
- سندرم داون یا سندرم ترنر
- بیماری تیروئید اتوایمیون
- کولیت میکروسکوپی (کولیت لنفوسیتی یا کلاژنیک)
- بیماری آدیسون
- رماتیسم مفصلی
علل بیماری سلیاک چیست؟
بیماری سلیاک ناشی از:
- تعامل بین ژن‌ها
- خوردن غذاهای حاوی گلوتن
- و دیگر عوامل محیطی است،
اما علت دقیق آن مشخص نیست. اما مواردی مانند:
- شیوه‌های تغذیه‌ی نوزاد
- عفونت‌های دستگاه گوارش
- و باکتری‌های روده
ممکن است در ایجاد بیماری‌های سلیاک نقش داشته‌باشد. گاهی اوقات ممکن است بیماری سلیاک به دنبال:
- جراحی
- بارداری
- زایمان
- عفونت‌های ویروسی
- یا استرس‌های شدید عاطفی
ایجاد‌شده یا برای اولین بار فعال می‌شود.
هنگامی که سیستم ایمنی بدن به گلوتن موجود در غذا واکنش بیش از حد نشان می‌دهد، برآمدگی‌های کوچک پرز‌مانند (ویلی‌ها) که در روده‌ی کوچک قرار دارند، آسیب می‌بینند. پرزها جذب ویتامین‌ها، مواد معدنی و سایر مواد مغذی موجود در غذایی که می‌خورید را بر عهده دارند. اگر پرزهای (ویلی) روده‌ی شما آسیب دیده‌باشد، نمی‌توانید مواد مغذی کافی دریافت کنید، حتی اگر حجم زیادی غذا خورده‌باشید.
به نظر می‌رسد برخی از تغییرات ژنی خطر ابتلا به بیماری سلیاک را افزایش می‌دهند. با این حال داشتن این گونه ژن‌ها به این معنی نیست که حتما به بیماری سلیاک دچار خواهید‌شد، بلکه نشان‌می‌دهد که عوامل دیگری نیز دخیل هستند.
تشخیص بیماری سلیاک چگونه انجام می شود؟
اکثر افراد مبتلا به بیماری سلیاک هرگز نمی‌دانند که به این بیماری مبتلا هستند. در واقع آسیب به روده بسیار آهسته است و علائم آن قدر متفاوت هستند که می‌تواند سال‌ها بعد در فرد مبتلا تشخیص داده شود. محققان تخمین می‌زنند که تنها ۲۰ درصد از افراد مبتلا به بیماری سلیاک ممکن است تشخیص داده‌شوند.
اکثر افراد مبتلا به بیماری سلیاک هرگز نمی‌دانند که به این بیماری مبتلا هستند. در واقع آسیب به روده بسیار آهسته است و علائم آن قدر متفاوت هستند که می‌تواند سال‌ها بعد در فرد مبتلا تشخیص داده‌شود.
آزمایش سلیاک چیست؟
پزشکان ممکن است دو آزمایش زیر را برای تشخیص بیماری سلیاک برای شما توصیه‌کنند.
۱. آزمایش سرولوژی
آنتی بادی‌ها را در خون شما بررسی می‌کند. سطح بالایی از آنتی بادی‌های پروتئینی خاص نشان دهنده واکنش ایمنی بدن به گلوتن است.
۲. آزمایش ژنتیکی
با برسی آنتی‌ژن‌های لکوسیتی انسان (HLA-DQ۲ و HLA-DQ۸) می‌توان برای تشخیص بیماری سلیاک استفاده‌کرد.
اگر نتایج این آزمایش‌ها نشان‌دهنده‌ی بیماری سلیاک باشد، پزشک شما ممکن است آندوسکوپی را برای مشاهده‌ی روده‌ی کوچک و نمونه‌برداری از بافت‌های آن (ویلی‌ها یا در واقع پرزها) برای تجزیه و بررسی آسیب به پرزهای روده به شما توصیه‌کند. این مساله نیز مهم است که قبل از تلاش برای رعایت رژیم غذایی بدون گلوتن، برای بیماری سلیاک آزمایش انجام‌دهید زیرا رژیم غذایی بدون گلوتن ممکن است نتایج آزمایش خون را تغییر‌دهد طوری که نتایج آزمایش به نظر طبیعی می‌رسد.
بیماری سلیاک به کدام بیماری ها شبیه است؟
علائمی که در بیماری سلیاک می‌بینیم ممکن است با علائمی که به دنبال بیماری‌های دیگر ایجاد می‌شوند، مشابه باشد. در ادامه چند مورد از تشخیص‌های محتمل دیگر را مطرح می‌کنیم:
- گاستروانتریت باکتریایی
- سندرم رشد بیش‌از‌حد باکتری‌ها
- کولیت لنفوتیک و کلانژیت
- بیماری کرون
- سیتومگالوویروس
- کولیت سایتومگالوویروس
- انتروپاتی نوع T
- گاستروانتریت ائوزینوفیلیک
- ژیاردیازیس
- کاهش پروتئین آلبومین (هیپوآلبومینمی)
- کاهش پتاسیم (هیپوکالمی)
- کم‌کاری تیروئید (هیپوتیروتیدیسم)
- بیماری التهاب روده (IBD)
- کم‌خونی فقر آهن
- سندرم روده تحریک‌پذیر (IBS)
- التهاب ژژنوم
- سوء‌جذب
- لنفوم هوچکین
- انتروپاتی از دست‌دهنده‌ی پروتئین
- گاستروانتریت ویروسی
هیچ دارویی برای درمان سلیاک وجود ندارد و یک رژیم غذایی بدون گلوتن تنها راه کنترل بیماری سلیاک است.
درمان بیماری سلیاک چیست؟
هیچ دارویی برای درمان سلیاک وجود ندارد و یک رژیم غذایی بدون گلوتن تنها راه کنترل بیماری سلیاک است. علاوه‌بر گندم، غذاهایی مانند:
- جو
- بلغور گندم
- ماکارونی
- آرد و نشاسته
- گندم سبوس‌دار
- مالت
- گندم سیاه (چاودار) نیز حاوی گلوتن هستند.
علاوه بر این گلوتن نیز می‌تواند در غذاها، داروها و محصولات غیرغذایی از جمله:
- نگهدارنده‌ها و تثبیت‌کننده‌های مواد غذایی
- داروها
- مکمل‌های ویتامین و مواد معدنی
- مکمل‌های گیاهی و تغذیه‌ای
- محصولات آرایشی مانند رژ لب، خمیر‌دندان و دهان‌شویه‌ها
- پاکت و چسب تمبر نیز یافت‌می‌شود.
پزشک ممکن است شما را به یک متخصص تغذیه ارجاع دهد تا به شما در انتخاب رژیم غذایی بدون گلوتن کمک کند.
رژیم سلیاک، تنها راه درمان
هنگامی که گلوتن را از رژیم غذایی خود حذف می‌کنید، التهاب در روده‌ی کوچک شما کاهش می‌یابد. پس از چند هفته نیز باید احساس خوبی داشته‌باشید، همانطور که روده‌ی کوچک شما شروع به بهبود می‌یابد. با این وجود بهبود کامل و رشد پرزها ممکن است چند ماه تا چند سال به طول بینجامد.
بهبودی روده‌ی کوچک، در کودکان نسبت به بزرگسالان سریع‌تر رخ می‌دهد. اگر شما به طور اتفاقی غذای حاوی گلوتن بخورید، ممکن است درد شکمی و اسهال را تجربه‌کنید. با‌این‌حال برخی افراد بعد از خوردن غذاهای حاوی گلوتن ممکن است هیچ علائمی را نشان‌ندهند اما این بدان معنا نیست که به این افراد آسیب نمی‌رساند. حتی مقادیر کم گلوتن در رژیم غذایی می‌تواند به شما آسیب برساند، حتی با وجود این که علائمی را ایجاد نکند.
مکمل های لازم برای بیماران سلیاک چیست؟
اگر کمبود تغذیه‌ی شما شدید است، پزشک یا متخصص تغذیه ممکن است مکمل ویتامین و مواد معدنی مانند:
- کلسیم
- اسید‌فولیک
- آهن
- ویتامین B-۱۲
- ویتامین D
- ویتامین K
- زینک
درمان درماتیت و سلیاک مقاوم
این دو مورد توسط دکتر درمان می‌شوند:
درماتیت هرپتی فرم
اگر شما این خارش را داشته‌باشید، بثورات پوستی همراه با تاول را که گاهی اوقات با بیماری سلیاک همراه است، ممکن است پزشک داروهای پوستی (داپسون) را در کنار مصرف غذاهای بدون گلوتن به شما توصیه‌کند.
بیماری سلیاک مقاوم
اگر شما بیماری سلیاک مقاوم دارید، ممکن است علائم شدید داشته‌باشید یا علائم شما ممکن است کاهش‌یابد، اما پس از مدتی دوباره عود کند. در هر صورت، التهاب روده‌ی کوچک شما بهبود نمی‌یابد. در این حالت، احتمالا به ارزیابی بیشتر در یک مرکز تخصصی نیاز دارید. بیماری سلیاک مقاوم می‌تواند کاملا جدی باشد و در حال حاضر هیچ درمان اثبات‌شده‌ای برای آن وجود‌ندارد. افراد مبتلا به بیماری سلیاک مقاوم باید توسط متخصصین درمان‌شوند.
ممکن است چندین علت برای این شرایط وجود داشته‌باشد. پزشکان اغلب از استروئید (یک استوئید موضعی و یا استروئید‌های سیستمیک مانند پردنیزون) برای درمان استفاده‌می‌کنند. گاهی اوقات نیز، برای درمان سلیاک مقاوم از داروهای مشابه‌ای استفاده‌می‌شود که برای درمان موارد غیر مقاوم استفاده‌می‌شود.
در‌حالی‌که تنها درمان اثبات‌شده برای بیماری سلیاک یک رژیم غذایی بدون گلوتن است، با‌این‌حال درمان کاملی نیست. افراد مبتلا به بیماری سلیاک اغلب ممکن است به طور تصادفی در معرض گلوتن قرار بگیرند که احتمالا باعث ایجاد علائم شدید می‌شوند. با این حال روش‌های درمان‌های جدیدی برای بیماری سلیاک در حال بررسی و آزمایش است.
سلیاک و سرطان چه ارتباطی دارند؟
برخی از سرطان‌ها با بیماری سلیاک ارتباط دارند. سه نوع سرطان وجود دارند که با بیماری سلیاک مرتبز هستند. در ادامه به معرفی این سرطان‌ها و بررسی ارتباط آنها با سلیاک می‌پردازیم:
- لنفوم سلولهای لنفوسیت T
- لنفوم غیر هوچکین
- اندوکارسینومای روده باریک