آزمایش ژنتیکی پیش از لانه گزینی (PGT) چیست؟
در روش های لقـاح آزمایشـگاهی (IVF) و میکرواینجکشـن یـا تزریـق درون سیتوپلاسمی اسـپرم (ICSI) امـکان نمونـه بـرداری از سـلول های جنیـن در روزهـای اول تشـکیل و قبـل از انتقـال آن بـه رحـم مـادر فراهم اسـت. بدیـن ترتیـب می توان بـا بررسـی های ژنتیکی بر روی سـلول خـارج شـده از جنیـن مورد نظـر به عنـوان نماینـده کل جنین به سـلامت آن پـی برد. البته باید توجه داشت که احتمال وجود موزائیسم هم در جنین آزمایشگاهی وجود دارد که به این معناست که ممکن است سلول نمونه برداری شده از بقیه سلول های جنین متفاوت باشد و به همین خاطر است که در صورت حاملگی از طریق جنین های آزمایش شده، می بایست در حوالی انتهای سه ماهه اول آزمایشات غربالگری برای تایید سلامت جنین انجام شود.
مطالعـات نشـان داده اسـت کـه نیمـی از جنین هـای حاصـل از روش های لقـاح آزمایشـگاهی و میکرواینجکشـن بـه لحـاظ کروموزومی غیرطبیعی هسـتند. شـاید به همین علـت میـزان حاملگـی در ایـن روش‌ها در بهترین شـرایط بـه ۵۰درصد هم نمی‌رسـد. لذا بررسـی کروموزومـی جنین‌هـا قبـل از انتقـال بـه رحـم مـادر می‌توانـد به جنین‌شناسـان در انتخـاب جنیـن مناسـب بـرای انتقـال کمـک کند، چـرا که با اتـکا به شـکل و کیفیت جنین‌هـا، امـکان اطـلاع از وضعیـت کروموزومـی آن ها امکان‌پذیر نیسـت.
به طور خلاصه موارد زیر را می توان به عنوان کاربرد روش PGT نام برد:
- در مواقعـی کـه زوج نابـارور پس از بـه کارگیری مکرر روشهای کمک بـاروری (حداقل سـه بار) موفق به فرزندآوری نشـوند.
- در مواقعی که سن خانم بیمار بالای ۳۷ سال باشد.
- در سقط‌های مکرر بدون علت مشخص
- در مواقعی که کاریوتایپ بیمار طبیعی نباشد ( مانند جابه جایی یا ترانس لوکیشن)
- در مواقعـی کـه بیمـاری وابسـته بـه جنـس مثـل هموفیلـی وجود داشـته باشـد که با تشـخیص جنسـیت و انتقال جنیـن دختر می توان از بـروز بیماری در نـوزاد جلوگیری کرد.
- انتخاب جنسیت جنین به منظور تعادل جنسیت فرزندان خانواده
در موارد اول و دوم و سوم معمولا هدف اصلی بررسی صحت تعداد کروموزم های جنین است که به اختصار آن را PGT-A یا PGS می نامیم. در ایـن مـوارد آزمایـش غربالگـری هنگامی صـورت می‌گیرد که تعـداد و کیفیت جنین‌های بیمار مطلوب باشد و این روش بتواند علاوه بر انتخـاب جنین براسـاس کیفیت ظاهـری، شاخص دیگری را بـرای انتقال آنها در اختیار قرار دهد.
در مورد مشکلات در ساختار کروموزمی که در خانم یا آقا یا هر دو ممکن است با آزمایش کاریوتایپ تشخیص داده شده باشد، آزمایش را به اختصار PGT-SR می نامیم. در این مورد با استفاده از نشانگرهای خاص نقاط معینی از کروموزم های درگیر در نمونه گرفته شده از جنین ها کنترل می شوند تا در صورت تایید سلامت کروموزم های مربوطه، اجازه انتقال جنین داده شود.
در مورد تشخیص جنسیت به سبب بیماری وابسته به جنس می توان از روش PGT-A و یا صرفا تعیین وجود کروموزمهای X و Y استفاده کرد. البته از آنجا که نیمی از جنین های مذکر که میتوانند سالم باشند نیز در این روش از دست می روند، لذا بررسی به روش های ملکولی نیز برای تشخیص امکان ابتلای جنین به بیماری توصیه می شود.
در مورد تشخیص جنسیت برای تعادل جنسیت فرزندان خانواده شرایط خاصی وجود دارد که مهمترین آن داشتن یک فرزند قبلی و درخواست برای فرزندی با جنسیت مخالف فرزند اول است. البته توصیه ای به اینکار قاعدتا صورت نمی گیرد چرا که به لحاظ پزشکی دلیلی برای انجام آن وجود ندارد ولیکن خطراتی را که یک بیمار به سبب نیاز ضروری به انجام آن دارد، باید متحمل شوید.
تکنیک های و روش های مورد استفاده
در روش موسوم به PGT-A یا نام قدیم آن PGS در گذشته از روشی موسوم به FISH استفاده می شد که تنها قادر به بررسی کمتر از ۸ کروموزم از مجموع بیست و چهار کروموزم بود.
امروزه روشهای موسوم به aCGH و NGS قادر به بررسی هر بیست و چهار کروموزم هستند. خوشبختانه در رویان امکان استفاده از این روشهای پیشرفته وجود دارد.
در مورد بیوپسی و نمونه گیری از جنین دو روش بیوپسی در روزهای سوم یا پنجم پس از تشکیل جنین قابل انجام هستند. در نمونه گیری روز پنجم باید همه جنین ها بصورت تک به تک فریز شوند و انتقال جنین باید در سیکل بعدی صورت گیرد.
روش FISH برای تشخیص مشکلات ساختاری کروموزم ها و همینطور تشخیص جنسیت به تنهایی همچنان قابل استفاده است. البته استفاده از روش های جدیدتر مگر در مواردی خاص از مشکلات و نقایص ساختاری کروموزمی، همواره توصیه می شوند.
روش PGT برای بیماران چگونه تجویز می شود؟
در صورتـی کـه بیمـار در یکـی از گروه‌هـای شـش‌گانه فـوق قـرار گیـرد، پزشـک معالـج، بیمـار را بـه مشـاور ژنتیـک ارجـاع می‌دهـد. در مشـاوره ژنتیـک ضمـن بررسـی عوامـل مختلـف از جملـه علـل موروثـی، کاریوتایـپ، بررسـی سـیکل‌های قبلـی درمـان و غیـره، ضـرورت انجـام PGT یـا عـدم آن، بـا بیمار در میان گذاشـته می‌شـود و در نهایـت موضوع بـه پزشـک معالـج منعکس می‌شـود. در بعضـی از مـوارد، ماننـد نقایص ساختاری کروموزومـی، لازم اسـت پیـش از شـروع سـیکل درمانـی، آزمایش‌هـای خاصـی روی نمونه‌های خونی انجام شـود.
آیـا نمونه گیری از جنیـن موجب نقایـص مـادرزادی در نـوزاد نمی شـود؟
انجـام نمونه‌گیـری در روز سـوم پـس از لقاح که هیچ یک از سـلول‌های جنیـن برای تشکیل عضوی خاص متمایـز نشـده‌اند و سـلول‌های باقیمانـده بـا ادامـه تقسـیم، جایگزیـن آنها خواهند شد هیچ‌گونـه نقـص عضوی را موجب نخواهد شد. نمونه گیری روز پنجم نیز اساسا به سلول های اصلی جنین کاری نداشته و از سلول هایی که جفت را تشکیل خواهند داد، نمونه گیری خواهد شد.
چرا پس از PGT آزمایش های غربالگری ماه سوم بارداری مانند آمینوسنتز الزامی است؟
ثابـت شـده اسـت که درصـد بالایی از جنین‌هـا حالـت موزائیک دارنـد. این بدیـن معنی اسـت که هر سـلول جنین ممکن اسـت وضعیت کروموزومی خاص خود را داشـته باشـد و در حقیقـت سـلول خـارج شـده در ایـن حالـت نماینده بقیه سـلول‌ها نباشـد. لـذا بدین خاطـر و همچنیـن جلوگیـری از خطاهـای احتمالـی در PGT کـه میـزان آن اندک اسـت، انجام اینگونه غربالگری ها برای بررسـی جنین ضروری اسـت.
میزان موفقیت PGT چقدر است؟
در سالهای اخیر در مورد اثر بخش بودن این روش در بیمارانـی کـه بـا شکسـت‌های پی‌در‌پـی سـیکل‌های درمانـی روبـرو بوده‌انـد، بحث های فراوانی وجود دارد. بنظر می رسد در مورد هر بیمار بر اساس وضعیت خود او و با بررسی همه موارد محتمل دیگر باید تصمیم گیری شود و از این روش به عنوان آخرین امکان همراه با تنظیم همه عوامل مداخله گر دیگر بهره گرفت.
برعکس بیماران با شکست مکرر لانه گزینی و در عین حال کاریوتایپ طبیعی، که تجویز PGT-A برای آنان یک گزینه انتخابی است، در بیماران بـا تشـخیص اختـلالات کروموزومـی، تجویز PGT-SR یک تجویز ضروری است. این دسته از بیماران یا دارای سابقه شکست مکرر در لانه گزینی و یا سقط به دنبال حاملگی طبیعی یا روش های کمک باروری هستند. در این بیماران چنانچـه در آزمایـش، جنیـن فاقد مشـکل وجـود داشـته باشـد، شـانس حاملگـی موفـق مطابـق بـا بیمارانی اسـت کـه فاقد اختـلالات کروموزومـی هسـتند. بایـد توجه داشـت که در بیـش از ۴۰ درصد مـوارد اصولا در اینگونـه بیمـاران جنیـن فاقـد مشـکل وجود نـدارد و به انتقـال جنین ختم نمی‌شـود ولیکن انجام این آزمایش حداقل می تواند از تبعات سقط و عوارض آن جلوگیری کند.
موفقیت در رسیدن به نوزاد با جنسیت مورد نظر چگونه است؟
در تشخیص جنسیت، چالش اول یافتن جنین با جنسیت مورد نظر است که به شانس و اتفاق متکی است. از طرف دیگر هنگامیکه این روش در مورد بیماران فاقد ناباروری انجام می شود، به تجربه مشخص شده است که نمی بایست انتظار شانس بارداری بالاتری نسبت به بیماران نابارور داشت.