کورتیزول یک گلوکوکلورتیکوئید قوی است که توسط قشر غده فوق کلیه تولید می شود و بر متابولیسم کربوهیدارت ها، پروتئین ها و چربی ها اثر می گذارد. کورتیزول اثر عمیقی بر سطح گلوکز دارد و به نظر می رسد با تحریک گلوکونئوژنز، گلوکز را افزایش دهد. اثر انسولین را نیز مهار کرده و مانع انتقال گلوکز به داخل سلول ها می شود. بهترین روش ارزیابی فعالیت غده فوق کلیه اندازه گیری مستقیم سطح کورتیزول در پلاسما می باشد.
آزمایش کورتیزول چیست؟
در آزمایش کورتیزول سطح کورتیزول خون اندازه‌گیری می‌شود. کورتیزول هورمونی است که در متابولیسم پروتئین‌ها، لیپیدها و کربوهیدرات‌ها نقش دارد و عملکرد آن بر سطح گلوکز خون، حفظ فشار خون متعادل و تنظیم سیستم ایمنی تأثیرگذار است. بیشتر کورتیزول خون به پروتئین‌ها متصل بوده و تنها درصد کمی از آن آزاد و از نظر بیولوژیکی فعال است. کورتیزول آزاد از طریق ادرار دفع شده و مقداری از آن نیز در بزاق وجود دارد. آزمایش کورتیزول میزان این هورمون را در خون، ادرار و یا بزاق اندازه‌گیری می‌کند.
سطح کورتیزول در خون (همچنین در ادرار و بزاق) به طور طبیعی در یک الگوی روزانه فراز و نشیب‌هایی دارد. این هورمون در اوایل صبح به اوج خود رسیده، سپس کاهش یافته و در اواخر شب به پایین‌ترین سطح خود می‌رسد. الگوی روزانه معمولا تحت تاثیر شیفت‌های کاری (مانند شیفت شب) یا ساعات خواب روزانه تغییر می‌کند و همچنین ممکن است بر اثر ابتلا به بیماری دچار اختلال شود و نظم اولیه خود را از دست دهد.
کورتیزول توسط غدد فوق کلیوی، دو اندام مثلثی شکل در بالای کلیه‌ها تولید و ترشح شده و مقدار آن در خون توسط غدد هیپوتالاموس و هیپوفیز در مغز تنظیم می‌شود. زمانی که سطح کورتیزول خون کاهش یابد، هیپوتالاموس هورمون آزاد کننده کورتیکوتروپین(CRH) را ترشح می‌کند و از این طریق به غده هیپوفیز برای تولید ACTH (هورمون آدرنوکورتیکوتروپیک) سیگنال می‌دهد. ACTH تولید شده از هیپوفیز یک محرک برای تولید کورتیزول از غدد فوق کلیوی است. بنابراین می‌بینیم که تولید مناسب کورتیزول در بدن مستلزم فعالیت و هماهنگی بسیار دقیق غده‌های هیپوتالاموس، هیپوفیز و غدد فوق کلیوی است.
علت انجام آزمایش کورتیزول چیست؟
معمولا آزمایش کورتیزول زمانی تجویز می‌شود که فرد علائمی دارد که نشان‌دهنده سطح بالای کورتیزول در خون است. از مهمترین علائم مرتبط با سطح بالای کوتیزول در خون می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:
* فشار خون بالا
* قند خون بالا
* چاقی، به خصوص در ناحیه شکمی
* رگه‌های بنفش روی شکم
* تحلیل رفتن و ضعف عضلانی
* پوکی استخوان
علاوه بر موارد بالا، قاعدگی نامنظم در زنان و افزایش موهای صورت نیز ممکن است از علائم اختلال کورتیزول باشد. علائم کورتیزول بالا در کودکان شامل تاخیر در رشد و کوتاهی قد است. یکی دیگر از دلایل تجویز این آزمایش، وجود نشانه‌های کورتیزول پایین در افراد است. در نارسایی آدرنال یا بیماری ادیسون، سطح کورتیزول کاهش پیدا کرده و علائم زیر بروز می‌کند:
* کاهش وزن
* ضعف عضلانی
* خستگی
* فشار خون پایین
* درد شکم
* لکه‌های تیره پوست (از علائم بیماری آدیسون)
کاهش بیش از حد تولید کورتیزول گاهی می‌تواند باعث ایجاد بحران آدرنال شود که نیاز به مراقبت‌های فوری دارد. علائم این اختلال به صورت زیر است:
* شروع ناگهانی درد شدید در ناحیه کمر، شکم یا پاها
* استفراغ و اسهال و منتهی شدن به کم آبی بدن
* فشار خون پایین
* از دست دادن هوشیاری
نحوه انجام آزمایش کورتیزول
به طور معمول، آزمایش کورتیزول به صورت خونی انجام می‌شود اما گاهی ممکن است از ادرار یا بزاق نیز برای آزمایش استفاده شود. آزمایش خونی کورتیزول غالبا در حدود ساعت ۸ صبح زمانی که کورتیزول خون در اوج خود قرار دارد انجام می‌شود البته بسته به تشخیص پزشک، آزمایش مجدد در ساعت ۴ بعد از ظهر یعنی زمانی که سطح این هورمون باید به میزان قابل توجهی کاهش یافته باشد، تکرار می‌شود.
در برخی شرایط کورتیزول درست قبل از خواب یعنی زمانی که سطح آن در پایین‌ترین حالت ممکن قرار دارد انجام می‌شود. در این آزمایش معمولا کورتیزول بزاق اندازه‌گیری می‌شود. نمونه بزاق با قرار دادن یک سواب در دهان و صبر کردن برای آغشته شدن کامل آن جمع آوری می‌شود. دریافت چند نمونه به پزشک اجازه می‌دهد تا الگوی روزانه ترشح کورتیزول (تغییر روزانه) را ارزیابی نماید. در بعضی شرایط از نمونه ادرار برای انجام آزمایش استفاده می‌شود. معمولا در چنین مواردی تمام نمونه‌های ادرار یک شبانه‌روز (۲۴ ساعته) جمع‌آوری می‌شود. البته گاهی بسته به شرایط بیمار و تشخیص پزشک تنها یک نمونه کفایت می‌کند.
تفسیر آزمایش کورتیزول به چه صورت است؟
به طور معمول، سطح کورتیزول هنگام خواب پایین است و دقیقاً بعد از بیدار شدن در بالاترین حد خود قرار می‌گیرد. اگرچه ممکن است این الگو به دلایلی مثل شیفت‌های کاری و ساعات خواب روزانه تغییر کند.
اگر سطح کورتیزول بلافاصله پس از بیدار شدن افزایش یافته باشد و یا سطح آن طبیعی باشد اما سطح کورتیزول قبل از خواب کاهش پیدا نکند، نشان‌دهنده بالا بودن کورتیزول و ابتلا به سندرم کوشینگ است.
اگر کورتیزول مازاد با تزریق دگزامتازون فروکش نکند، یا اگر کورتیزول 24 ساعته ادراری و یا شبانه بزاقی بالا باشد، نشان می‌دهد که کورتیزول مازاد ناشی از افزایش غیرطبیعی تولید ACTH است. افزایش ACTH ممکن است به دلیل اختلال هیپوفیز یا یک نوع تومور خارج از هیپوفیز رخ دهد و یا به دلیل نقص در عملکرد غدد فوق کلیوی باشد. در هر صورت آزمایشات تکمیلی جهت تعیین علت لازم است.
اما در مقابل، اگر کورتیزول خون پایین باشد و فرد به آزمایش تحریک ACTH پاسخ دهد احتمالاً مشکل ناشی از تولید ناکافی ACTH در هیپوفیز است. اگر فرد به تست تحریک ACTH پاسخ ندهد، احتمالا مشکل با غدد فوق کلیه مرتبط است. اگر کم‌کاری غدد آدرنال به دلیل اختلال عملکرد هیپوفیز و تولید ناکافی ACTH باشد، فرد دچار نارسایی ثانویه آدرنال است. اما اگر کاهش تولید کورتیزول به دلیل آسیب مستقیم غدد آدرنال باشد فرد به نارسایی اولیه آدرنال یا بیماری آدیسون مبتلا شده است.
علائم اصلی کورتیزول بالا چیست؟
قرار گرفتن طولانی مدت در معرض سطوح بالای کورتیزول می‌تواند به اندام‌های بدن آسیب بزند. چنین روندی در طول زمان منجر به سندرم کوشینگ می‌شود. شایع‌ترین علائم کورتیزول بالای خون عبارتند از:
* افزایش وزن به ویژه در ناحیه شکم و صورت
* خستگی
* مستعد شدن به بیماری‌های عفونی
* آکنه
* نازک و کم پشت شدن مو
* بهبودی کند زخم‌ها
* پوکی استخوان
* ضعف عضلانی
* میل جنسی کم
* قند خون بالا
* پریودهای نامنظم
* اضطراب و افسردگی
* اختلالات خواب
* مشکل در تمرکز
با گذشت زمان، کورتیزول بالا فرد را در معرض انواع بیماری‌های قلبی، دیابت و سلامت روان قرار می‌دهد.
علل بالا رفتن سطح کورتیزول
بعضی از عوامل تاثیرگذار در افزایش سطح کورتیزول عبارتند از:
استرس فیزیکی و روانی: هر نوع عاملی که باعث بروز تنش عصبی در فرد شود قادر است سطح کورتیزول خون را افزایش دهد. حتی ترافیک ساده و یا سرماخوردن سطح کورتیزول خون را تحت تاثیر قرار می‌دهند.
دارو: مصرف بعضی داروها مانند کورتیکواستروئیدها و داروهای ضد بارداری سطح کورتیزول را افزایش می‌دهند.
استروژن: سطوح بالای استروژن در زنان، برای مثال در دوران بارداری با افزایش سطح کورتیزول همره است.
تومور غده آدرنال: کورتیزول در غدد فوق کلیوی تولید می‌شود، بنابراین هر مشکلی در ارتباط با این غدد بر سطح کورتیزول تأثیرگذار است.
اختلال غده هیپوفیز: اگر غده هیپوفیز بیش از حد فعال باشد باعث تحریک مداوم غدد فوق کلیوی شده و این روند منجر به تولید کورتیزول مازاد می‌شود.
سوءتغذیه: یکی دیگر از عوامل تاثیر گذار در بالا رفتن کورتیزول، سوء تغذیه و فقر غذایی است.
از سایر عوامل تاثیرگذار در بالا رفتن کورتیزول می‌توان به افسردگی، دیابت، PCOS و اعتیاد به الکل اشاره نمود.
علائم اصلی کورتیزول پایین چیست؟
کورتیزول توسط غدد فوق کلیوی تولید می‌شود، بنابراین سطوح پایین و کورتیزول مزمن (یا هیپوکورتیزولیسم) نوعی نارسایی غده آدرنال را نشان می‌دهد به این معنی که غدد فوق کلیوی قادر به ترشح کورتیزول کافی نیستند. نارسایی آدرنال را می‌توان به ۳ دسته تقسیم کرد:
نارسایی اولیه آدرنال: عاملی به طور مستقیم بر عملکرد غده فوق کلیوی تأثیر گذاشته و منجر به کاهش تولید کورتیزول شده است.
نارسایی ثانویه آدرنال: غده هیپوفیز قادر نیست به اندازه کافی هورمون ACTH ترشح کند. هورمون ACTH میزان تولید کورتیزول را در بدن تنظیم می‌کند.
نارسایی آدرنال مرتبط با هیپوتالاموس: هیپوتالاموس مقدار ناکافی از هورمون CRH به خون آزاد می‌کند. هورمون CRH تنظیم کننده مقدار ACTH در بدن است.